Καταστροφές, διαχείριση και ενέργειες προετοιμασίας

Γράφει ο Ντζαμίλης Παναγιώτης Μηχανικός Περιβάλλοντος ΔΠΘ
ΜΔΕ «Έλεγχος Ποιότητας και Προστασία Περιβάλλοντος», Πολυτεχνείο Κρήτης ,Εθελοντής Σαμαρείτης του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού (ΕΕΣ), Μέλος ΔΣ του ΠΤ Χαλκίδας του ΕΕΣ, υποψήφιος Δημοτικός Σύμβουλος με το Ανυπότακτο Αγρίνιο 

«Βούλιαξε από τη θεομηνία!»

· «Μεγάλες οι καταστροφές από τη θεομηνία - συνεχίζεται η καταγραφή των ζημιών»

· «Φονική η κακοκαιρία…»

· «Κλιματική Αλλαγή: Πενταπλάσιες οι φυσικές καταστροφές από πλημμύρες και καύσωνες»

· «Κλιματική αλλαγή: Στο έλεος δασικών πυρκαγιών η νότια Ευρώπη»



Τα παραπάνω είναι μόνο μερικά παραδείγματα τίτλων από άρθρα ειδήσεωνσχετικά με το πως βιώνουμε τις επιπτώσεις τωνκαιρικών φαινομένων τα τελευταία χρόνια.

Έχουμε πλέον συνηθίσει να χρησιμοποιούμε τον όρο «καταστροφή» αλλά πόσο καλά ξέρουμε τι σημαίνει; Ας ξεκινήσουμε λοιπόν… Τι είναι καταστροφή και από τι εξαρτάται;

Ο συγκεκριμένος όρος αποτελεί μια ευρεία και με πολυποίκιλο περιεχόμενο έννοια. Σύμφωνα με τον ορισμό που δίνεται από τη Διεθνή Ομοσπονδία Συλλόγων Ερυθρού Σταυρού και Ερυθράς Ημισελήνου (IFRC), ως «καταστροφή» ορίζεται μια σοβαρή διαταραχή της λειτουργίας μιας κοινότητας που ξεπερνά την ικανότητα της να ανταπεξέλθει μέσω των δικών της πόρων. Μια τέτοια καταστροφή οδηγεί σε ανθρώπινες και υλικές απώλειες, οικονομικές και περιβαλλοντικές επιπτώσεις.

Επομένως, ο όρος «καταστροφή» αναφέρεται σε συγκεκριμένη κοινότητα, με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά και συγκεκριμένες ικανότητες στη διαχείριση της καταστροφής. Διαφορετικές κοινότητες, με διαφορετικό επίπεδο οργάνωσης και διαφορετικές ικανότητες αντιμετώπισης «κινδύνων» (είτε φυσικών είτε όχι) βιώνουν εντελώς διαφορετικά τον εκάστοτε κίνδυνο με αποτέλεσμα άλλες να ανταπεξέρχονται μόνες τους και άλλες να χρειάζονται εξωτερική βοήθεια.

Οι παρατηρητικοί ωστόσο θα αντιληφθήκατε ότι στη συζήτηση μπήκε μόλις και ένας ακόμη όρος: «ο κίνδυνος». Ακόμη μια λέξη που χρησιμοποιείται ευρέως στην καθημερινότητα μας και την οποία είμαι σίγουρος ότι οι περισσότεροι την αντιλαμβανόμαστε με τον ίδιο τρόπο. Ωστόσο, για την ανάγκη της παρούσας συζήτησης ας κάνουμε μια πρόχειρη οριοθέτηση.

Κίνδυνος είναι λοιπόν ένα δυνητικά καταστροφικό γεγονός, φαινόμενο ή ανθρώπινη δραστηριότητα, που μπορεί να προκαλέσει απώλειες ζωής ή τραυματισμούς, ζημιές σε περιουσίες, κοινωνικές και οικονομικές διαταραχές ή περιβαλλοντική υποβάθμιση. Γενικά, συνηθίζεται να διαχωρίζουμε τις καταστροφές ανάλογα με τη γενεσιουργό αιτία ή τον κίνδυνο που τις προκαλεί σε φυσικές και ανθρωπογενείς, ωστόσο τελευταία εκφράζονται απόψεις σύμφωνα με τις οποίες πολλές από τις φυσικές έχουν επίσης ανθρώπινη αιτία.

Σε παγκόσμιο επίπεδο οι φυσικές και οι ανθρωπογενείς καταστροφές έχουν ως αποτέλεσμα σημαντικές κοινωνικές ανακατατάξεις, ανατροπή πολιτικών καθεστώτων και εμφάνιση πολιτικών κρίσεων. Κάποια από τα παραδείγματα που βρίσκουμε στην ιστορία είναι:

·         Η έκρηξη του ηφαιστείου της Σαντορίνης,η οποία είχε ως αποτέλεσμα την καταστροφή του Μινωικού Πολιτισμού.

·         Ο σεισμός της Λισαβόνας το 1755, ο οποίος προκάλεσε την αμφισβήτηση της θεοκρατίας και της απόδοσης τέτοιων φαινομένων στην «οργή του Θεού». Το γεγονός αυτό είχε ως αποτέλεσμα την έλευση του ορθολογισμού με την ανάπτυξη της σεισμολογίας και της αντισεισμικής μηχανικής. Ωστόσο, προκαλεί έκπληξη ότι ακόμη και σήμερα αντίστοιχα φαινόμενα τα χαρακτηρίζουμε ακόμη ως «θεομηνίες»!

·         Ο σεισμός του Κόμπε στην Ιαπωνία το 1995, ο οποίος αποτέλεσε μεγάλο πολιτικό πλήγμα για την Ιαπωνική κυβέρνηση, που στην προσπάθεια της να ανατρέψει το αρνητικό κλίμα, άλλαξε πλήρως την Πολιτική Προστασίας της χώρας και κήρυξε την μέρα του σεισμού ως «Ημέρα Πρόληψης Καταστροφών και Εθελοντισμού».

·         Σε μικρότερο βαθμό, ως απάντηση στις σφοδρές πλημμύρες που έπληξαν την Κεντρική Ευρώπη και τη νότια Γαλλία το 2002, η ΕΕ ενέκρινε την οδηγία για τις πλημμύρεςτου 2007, με στόχο τον συντονισμό της πρόληψης, της προστασίας και της ετοιμότητας έναντι των πλημμυρών εντός και μεταξύ των κρατών μελών σε επίπεδο λεκάνης απορροής ποταμού. Αποτέλεσμα της Οδηγίας αυτής ήταν τα Σχέδια Διαχείρισης Κινδύνων Πλημμύρας που θα δούμε στη συνέχεια.

Όπως αναφέραμε και προηγουμένως το μέγεθος των απωλειών που βιώνει μια κοινότητα από την επίδραση ενός κινδύνου εξαρτάται από την ικανότητα του πληθυσμού να υποστηρίξει ή να αντισταθεί στην καταστροφή, την ανθεκτικότητά του, την προσαρμοστικότητα του, την ευπάθεια του και την επάρκειά του σε κατάλληλο εξοπλισμό και είδη πρώτης ανάγκης.

Οι συνθήκες που έχουν καθοριστεί από φυσικούς, κοινωνικούς, οικονομικούς και περιβαλλοντικούς παράγοντες ή διαδικασίες που αυξάνουν την ευπάθεια μιας κοινωνίας στις επιπτώσεις των κινδύνων χαρακτηρίζονται με τον όρο «τρωτότητα».

Τρωτότητα μπορεί να σημαίνει κακής ποιότητας σχεδιασμό και κατασκευή κτιρίων, ανεπαρκή προστασία στοιχείων της πολιτιστικής κληρονομιάς, ελλείψεις και ανεπάρκειες στην πληροφόρηση και εγρήγορση του κοινού, περιορισμένη επίγνωση των κινδύνων από τους αρμόδιους και έλλειψη μέτρων ετοιμότητας, αδιαφορία για ζητήματα ορθολογικής περιβαλλοντικής διαχείρισης.

Επίσης, μια καταστροφή δεν είναι αποτέλεσμα λίγων ωρών. Δεν είναι κάτι που ξεκινά με μια βαριά νεροποντή, μια ισχυρή σεισμική δόνηση, ή μια παρατεταμένη ξηρασία. Οι βασικές αιτίες που υποθάλπουν μια καταστροφή υπάρχουν πολύ πριν αυτή συμβεί. Στην ουσία οι καταστροφές είναι ένας μεγεθυντικός φακός που αναδεικνύει προϋπάρχουσες συνθήκες ευπάθειας και ανεπάρκειες σε οικονομικό, επιχειρησιακό και κοινωνικό επίπεδο.

Έχοντας τα παραπάνω υπόψη και με σκοπό να αποτυπώσουμε το μέγεθος των επιπτώσεων από μια καταστροφή μπορούμε να ορίσουμε τη «Διακινδύνευση» (Risk)ως τον συνδυασμό της πιθανότητας εκδήλωσης κάποιου επικίνδυνου φαινομένου με τις αρνητικές συνέπειες που θα προκληθούν από αυτό ή αλλιώς ως το συνδυασμό τριών συστατικών: (i) του κινδύνου (Hazard) , (ii) της έκθεσης και (iii) της τρωτότητας (Vulnerability). Σε αυτή την περίπτωση η τρωτότητα είναι μόνο το εσωτερικό, εγγενές χαρακτηριστικό των ανθρώπων, των υποδομών, των χρήσεων κ.λπ., και ο Κίνδυνος σχετίζεται μόνο με το μέγεθος, τη διάρκεια και τον χρόνο του απειλητικού συμβάντος.

Για όσους αρέσει και η χρήση τύπων, η μαθηματική σχέση μεταξύ Διακινδύνευσης, Κινδύνου, Τρωτότητας και Έκθεσης παίρνει τότε την ακόλουθη μορφή:

Διακινδύνευση = Κίνδυνος Χ Έκθεση Χ Τρωτότητα

Ο βαθμός ευπάθειας των ανθρώπων και του περιβάλλοντος σε ένα τέτοιο συμβάν, καθορίζει κατά πόσο αυτό μπορεί να αποτελεί σημαντικό κίνδυνο. Για παράδειγμα: μία υπερχείλιση από μόνη της θα μπορούσε να θεωρηθεί ως επικινδυνότητα ή κίνδυνος. Ωστόσο, εάν συμβεί σε μία ακατοίκητη περιοχή, χωρίς οικονομική και περιβαλλοντική αξία, τότε δεν υπάρχει καμιά διακινδύνευση ή υπάρχει μικρή. Αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό να το έχουμε υπόψη μας όταν για παράδειγμα στην περίπτωση ενός πλημμυρικού επεισοδίου καλούμαστε να επιλέξουμε τις περιοχές που θα πλημμυρίσουν μέσω συνδυασμένης χρήσης αναχωμάτων και καναλιών εκτροπής των υδάτων.

Στο σημείο αυτό αξίζει να αναφερθεί και η κοινωνιολογική άποψη ότι οι καταστροφές δεν οφείλονται µόνο και κυρίως στα φυσικά συµβάντα. Είναι το προϊόν του κοινωνικού, οικονομικού και πολιτικού περιβάλλοντος (που διακρίνεται από το φυσικό) και του τρόπου µε τον οποίο διαμορφώνει τις ζωές των διαφορετικών κοινωνικών ομάδων.

    I.        Διαχείριση της καταστροφής

Έχοντας ορίσει τι είναι καταστροφή και από ποιες παραμέτρους επηρεάζεται ερχόμαστε στο κρίσιμο ερώτημα: Πως διαχειριζόμαστε μια καταστροφή;

Σύμφωνα με τον Εθνικό Μηχανισμό Διαχείρισης Κρίσεων και Κινδύνων (Ν.4662/2020), το τεσσάρων επιπέδων σύστημα της πρόληψης, ετοιμότητας, αντιμετώπισης και αποκατάστασης (Κύκλος διαχείρισης καταστροφών) συνίσταται στα εξής:

·         Ι.Πρόληψη: Συναρτάται από το επίπεδο των κοινωνικών και τεχνολογικών κατακτήσεων και περιλαμβάνει το σύνολο των ενεργειών, πρωτοβουλιών, έργων, μέσων και μέτρων, που στοχεύουν στην ελαχιστοποίηση των δυνητικών επιπτώσεων των καταστροφών και στη μόνιμη προστασία από αυτές, δηλαδή, στη μείωση της διακινδύνευσης και των συνιστωσών της.

·         ΙΙ. Ετοιμότητα: Αφορά στο σύνολο των μέτρων και δράσεων, σε τοπικό, περιφερειακό και εθνικό επίπεδο, που λαμβάνονται εκ των προτέρων και στοχεύουν στη διασφάλιση της αποτελεσματικής αντίδρασης στις επιπτώσεις των κινδύνων, στην ελαχιστοποίηση των απωλειών ζωής, στην ενίσχυση της ανθεκτικότητας και στη μείωση της τρωτότητας της κοινωνίας. Περιλαμβάνει: (i) την έκδοση έγκαιρων και αποτελεσματικών προειδοποιήσεων σε περίπτωση επαπειλούμενων καταστροφών και σεναρίων πιθανών κινδύνων, (ii) την οργάνωση σχεδίων, προγραμμάτων ετοιμότητας, μέτρων αυτοπροστασίας και ευαισθητοποίησης των πολιτών, (iii) τις ασκήσεις ετοιμότητας (preparedness exercises) και την οργάνωση με τον απαραίτητο εξοπλισμό σε μέσα, πόρους και ανθρώπινο δυναμικό για τον περιορισμό των επιπτώσεων.

·         ΙΙΙ. Αντιμετώπιση: Αφορά στην παροχή βοήθειας προς τον πληθυσμό (επείγουσες σωστικές επιχειρήσεις) και στη διαχείριση της έκτακτης ανάγκης (emergency management) που ανακύπτει, κατά τη διάρκεια ή αμέσως μετά την καταστροφή, με στόχο την προστασία ανθρώπινων ζωών, τη μείωση των συνεπειών στην υγεία του πληθυσμού, την αντιμετώπιση άμεσων αναγκών διαβίωσής του και την εν γένει διασφάλιση της παροχής αρωγής και υποστήριξης για τη μετρίαση των επιπτώσεων (relief/response management).

·         ΙV. Βραχεία αποκατάσταση: Περιλαμβάνει τη συντονισμένη εφαρμογή μέτρων και δράσεων για την άμεση ανακούφιση των πληγέντων, τις επείγουσες τεχνικές παρεμβάσεις για τον περιορισμό των επιπτώσεων, την ενεργοποίηση του κρατικού μηχανισμού καταγραφής ζημιών, τον συντονισμό των αρμόδιων Υπηρεσιών του κρατικού μηχανισμού καθώς και των Διευθύνσεων των αρμόδιων Υπουργείων, για την ταχεία επαναφορά βασικών υπηρεσιών και επανόρθωση υποδομών για την αποκατάσταση της λειτουργικότητας της κοινωνίας.

Τα παραπάνω στάδια αποτυπώνονται με ανάλογο τρόπο και στις διάφορες φάσεις της καταστροφής, όπως αυτές ορίζονται με τα διάφορα μοντέλα είτε τριών (3) φάσεων (Tyhurst, 1951) είτε πέντε (5) φάσεων (Glass, 1959 και Leach, 1994).

Το μοντέλο του Leach (1994) είναι κατά την άποψη πολλών μελετητών αυτό που περιγράφει καλύτερα τις φάσεις αυτές ιδιαίτερα στον τομέα της Ψυχολογίας της Καταστροφής (DisasterPsychology). Συνοπτικά περιέχει τις εξής φάσεις και επιμέρους στάδια:

· Ετοιμότητα

1. Φάση-Προ Επιπτώσεων (Pre- Impact Phase)

 Στάδιο Απειλής (Τhreat Stage)

 Στάδιο Προειδοποίησης (Warning Stage) -(Αυξημένη Ετοιμότητα)

 Απόκριση

2. Φάση Επιπτώσεων (Impact Phase)

3. Φάση Ανάκρουσης-Αναστροφής (Recoil Phase)

4. Φάση Διάσωσης (Rescue Phase)

 Αποκατάσταση

5. Φάση μετά το τραύμα (Post – Trauma Phase)

Η ανθρώπινη συμπεριφορά είναι συγκεκριμένη για κάθε μία από τις παραπάνω φάσεις.

Κατά τη διάρκεια των σταδίων πριν το συμβάν, ο πληθυσμός γνωρίζει για το επερχόμενο γεγονός (π.χ. αυξημένη βροχόπτωση) αλλά προσπαθεί να αγνοήσει ή να αρνηθεί τα γεγονότα, ελαχιστοποιώντας με αυτό το τρόπο τα δύσκολα συναισθήματα του κινδύνου και παρουσιάζουν μια συμπεριφορά απάθειας προς τον πραγματικό κίνδυνο.Επίσης, πολλές φορές επικρατούν και δεισιδαιμονικές αντιλήψεις ότι η προετοιμασία μπορεί να φέρει την καταστροφή, π.χ. «Μη σκέφτεσαι ότι θα πλημμυρίσουμε γιατί θα συμβεί…». Επιπρόσθετα, το οικονομικό κόστος για κάποιες ενέργειες προετοιμασίας μπορεί να φαίνεται μεγαλύτερο και ότι αφορά μια απειλή που είναι πιο μακριά από άλλες καθημερινές πιεστικές ανάγκες.

Κατά τη διάρκεια της φάσης που γίνεται το συμβάν, η διαχείριση της πληροφορίας παρεμποδίζεται και μπερδεύεται ενώ στον τομέα των συναισθημάτων επικρατεί αναστάτωση και απώλεια ελέγχου και οι συμπεριφορές είναι πλέον μηχανικές και αντανακλαστικές.Στο στάδιο αυτό υπάρχει μόνο η δυνατότητα να εφαρμοστούν προσχεδιασμένα πλάνα ενεργειών χωρίς να υπάρχει πλέον χρόνος για προετοιμασία.

Κατά τη διάρκεια των σταδίων μετά την επίδραση του συμβάντος, οι άνθρωποι είναι πλέον ενήμεροι για τις ζημιές αλλά προσπαθούν νακαταπνίξουν την πραγματικότητα, εκφράζουν έντονα συναισθήματα και αναπτύσσουνσυναισθηματικές διαταραχές. Είναι αυτό το στάδιο που λαμβάνουν χώρα και ενέργειες αυτοθυσίας και ηρωισμού για τη διάσωση μελών της κοινότητας.

Γραφικά, οι παραπάνω φάσεις απεικονίζονται στο επόμενο γράφημα:

I.      
Δράσεις πρόληψης


Με αφορμή τα πρόσφατα πλημμυρικά επεισόδια μπορούμε να επικεντρώσουμε την προσοχή μας στις δράσεις πρόληψης για την περίπτωση κινδύνων πλημμύρας.

Παραδείγματα δράσεων πρόληψης είναι η κατασκευή κτιρίων και έργων ανθεκτικών σε επικίνδυνα φαινόμενα, η απαγόρευση της δόμησης σε εδάφη μεγάλης επικινδυνότητας και η κατασκευή αναχωμάτων για τη μείωση του κινδύνου πλημμύρας. Τα μέτρα πρόληψης σε αυτή τη περίπτωση διαχωρίζονται σε:

 Κατασκευαστικά:

- Διευθέτηση ρεμάτων

- Κατασκευή αναχωμάτων

- Σεισμική προστασία

- Κατασκευή κτιρίων τα οποία λειτουργούν ως φράγματα πυρός

· και μη κατασκευαστικά:

- Φύτευση ακάλυπτων χώρων προκειμένου να βελτιωθεί η ικανότητα συγκράτησης του νερού των βροχοπτώσεων

- Δημιουργία προϋποθέσεων, ώστε συγκεκριμένες περιοχές να λειτουργούν ως φυσικοί αναστολείς της πλημμύρας

- Ευαισθητοποίηση και ενημέρωση του πληθυσμού σε θέματα προστασίας από καταστροφές.

Είναι σημαντικό να αναφερθεί ότι ο σχεδιασμός των ως άνω έργων, όπως και των λοιπών έργων υποδομής οφείλει να γίνεται λαμβάνοντας υπόψη τα Σχέδια Διαχείρισης Κινδύνων Πλημμύρας, όπως αυτά έχουν εκπονηθεί κατόπιν της Οδηγίας 2007/60/ΕΚ για κάθε υδατικό διαμέρισμα της χώρας. Για παράδειγμα με την απόφαση με αριθμ. ΥΠΕΝ/ΓρΕΓΥ/41366/325 (ΦΕΚ 2686 Β’/6-7-2018] έγινε η Έγκριση του Σχεδίου Διαχείρισης Κινδύνων Πλημμύρας (ΣΔΚΠ) Λεκανών Απορροής ποταμών του Υδατικού Διαμερίσματος Δυτικής Στερεάς Ελλάδας (EL04) και της αντίστοιχης Στρατηγικής Μελέτης Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων. Το 2021 ολοκληρώθηκε η 1η Αναθεώρηση της Προκαταρκτικής Αξιολόγησης Κινδύνων Πλημμύρας.

Αντί επιλόγου, επιτρέψτε μου να παραθέσω κάποια χαρακτηριστικά παραδείγματα αντιπλημμυρικών έργων, όπως αυτά περιλαμβάνονται στηνΕιδική έκθεση με αριθ. 25/2018: «Οδηγία για τις πλημμύρες…» του Ευρωπαϊκού Ελεγκτικού Συνεδρίου (ΕΕΣ):

Τα παραπάνω αποτελούν σαφώς μια ελάχιστη προσπάθεια για τροφοδότηση της αντίστοιχης συζήτησης που (οφείλει να) υπάρχει στην πόλη μας σχετικά με τους κινδύνους που αντιμετωπίζει και ενδέχεται να αντιμετωπίσει στο μέλλον, τον βαθμό έκθεσης των κατοίκων και επισκεπτών της στους εν λόγω κινδύνουςκαι φυσικά την τρωτότητα του πληθυσμού και των υποδομών της πόλης.

Ο συνδυασμός «Ανυπότακτο Αγρίνιο» είναι κατά την ταπεινή μου άποψη ο φορέας που την προηγούμενη περίοδο απέδειξε ότι μπορεί να θέσει τέτοια θέματα σε μια συζήτηση και είναι αυτός που θα το κάνει πράξη με υπευθυνότητα και στο άμεσο μέλλον.

Συντάσσομαι μαζί του με σκοπό να βοηθήσω με όποια μέσα διαθέτω και μπορώ και είμαι υποψήφιος στις προσεχείς εκλογές στην Εκλογική Περιφέρεια Αρακύνθου του Δήμου Αγρινίου.